I. Tanzimat Dönemi Edebiyatı ve II. Tanzimat Dönemi Edebiyatı Karşılaştırması
| Tanzimat I. Dönem Özellikleri | Tanzimat II. Dönem Özellikleri |
| Bu döneme “Şinasi-Ziya Paşa-Namık Kemal” okulu da denmiştir. | Bu döneme “Ekrem-Hamit-Sezai” okulu da denmiştir. |
| Toplum için sanat anlayışı benimsenmiş, edebiyat halkın eğitilmesinde bir araç olarak görülmüştür. | Sanat için sanat anlayışı benimsenmiş, politik ve sosyal söylemlere yer verilmemiştir. |
| Divan edebiyatı eleştirilse de onun etkisinde kalınmış, divan şiirinin şekil özelliklerinden yararlanılmaya devam edilmiştir. | Divan edebiyatı şekil özellikleri kullanılmaya devam edilmiştir. |
| Divan edebiyatındaki parça güzelliği yerine bütün güzelliğine (konu bütünlüğüne) önem verilmiş ve ilk kez şiirlerde konuya uygun başlık kullanılmıştır. | Divan şiiri nazım biçimlerinden yavaş yavaş uzaklaşılmaya çalışılmış, şiirde bazı biçimsel yeniliklere başvurulmuş ve Batı’dan alınan nazım biçimleri ilk kez denenmiştir. |
| Dilde sadeleşme savunulmuş ancak bunda başarılı olunamamıştır. | Dilde sadeleşme fikri bir kenara bırakılmış, birinci döneme göre daha ağır bir dil kullanılmıştır. |
| Vatan, millet, adalet, devlet, hak, özgürlük, eşitlik gibi temalar ilk kez işlenmiş, edebiyat bu kavramların halka benimsetilmesi için araç olarak görülmüştür. | Bireysel ve metafizik temalar işlenerek şiirin konusu genişletilmiştir. Recaizade’nin “Güzel olan her şey şiirin konusu olabilir.” Görüşü etkili olmuştur. |
| Fransız edebiyatı örnek alınmış, klasisizm ve romantizmin etkisinde kalınmıştır. | Hikâye ve romanda realizm ve natüralizm ağır basar. Şiirde romantizm etkili olmuştur. |
| Tiyatro halkı eğitmek için bir okul olarak düşünülmüştür, sahne dili ve tekniği açısından başarılıdır. | Tiyatro ikinci planda kalmış, oynanmak için değil okunmak için yazılmıştır. |
| Gazete ile halkın okuma alışkanlığını yükseltme amacı güdülmüştür. | Gazetenin etkisi azalmış, halka yönelik işlevini yitirmiştir. |
| Romanda – halkı aydınlatma amacı olduğu için- zaman zaman romanın akışını keserek okuyucuya bilgi vermiş ve eserlerde kişiliklerini gizlememişlerdir. | Romanın akışı kesilerek okuyucuya bilgi verilmesi azalmış, sanatçılar eserlerinde kişiliklerini gizlemişlerdir. |
