HALK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ
HALK EDEBİYATI GENEL ÖZELLİKLERİ
*Genellikle yarım kafiye ve redif kullanılmıştır.
*Saz şairleri, şiirlerini genellikle doğaçlama söylerler.
*Halk dili kullanılır.
*Ölçü hece ölçüsüdür. Nazım birimi genellikle dörtlüktür.
*Hecenin daha çok 7’li, 8’li , 11’li kalıpları kullanılır.
*Konular genelde günlük hayattan alınmıştır. Aşk, ölüm, ayrılık,kıskançlık,gurbet,hasret,yiğitlik,doğa sevgisi gibi konular işlenmiştir.
*Anonim Halk Edebiyatı
*Aşık Edebiyatı
*Tekke Edebiyatı
Anonim Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri
Mani
*Tek dörtlükten oluşur.
*Mani söylemek halk arasında; mani düzmek, mani yakmak, mani atmak olarak kullanılır.
*Mani söyleyene manici, en iyi mani söleyene manici başı denir.
*Kafiye düzeni aaxa biçimindedir.
*Aşk, yergi, öğüt gibi konular işlenir.
*Asıl düşünce son iki dizededir.
Atma bana taş ile
Gözüm dolu yaş ile
Ben nereye gideyim
Bu sevdalı baş ile
Düz Mani:7 heceli 4 dizeden oluşur.Kafiye düzeni aaxa biçimindedir.
Yemenimin uçları
Çıkamam yokuşları
Selam edin yarime
Yedi dağın kuşları
Kesik Mani (Cinaslı Mani): Birinci dizesi 7 heceden az olan manilerdir. Dizeleri cinaslı uyaklarla kurulduğu için bunlara cinaslı mani de denir.
Kuleden Niçin kondun a bülbül
Ses geliyor kuleden Bağımdaki asmaya
O kaş o göz değil mi Ben yarimden ayrılmam
Beni sana kul eden Götürseler asmaya
Yedekli Mani (Artık mani):Düz maninin sonuna aynı kafiyede iki dize daha eklenerek söylenen manilerdir.
İlkbahara yaz derler
Şirin söze naz derler
Kime derdim söylesem
Bu dert sana az derler
Kendin ettin kendine
Yana yana gez derler
Türkü
*Ezgiyle söylenen bir nazım şeklidir. Söyleyeni belli olanlar da vardır.
*Hece ölçüsüyle ve yalın bir dille söylenir.
*Hecenin bütün kalıplarıyla söylenebilir.
*Asıl sözlerin yer aldığı bölüme “bent”, nakarat kısmına “kavuştak” denir.
*Aşk, hasret, ölüm, gurbet gibi konular işlenir.
*Halk arasında “yır” olarak da bilinir.
Yârim İstanbul’u mesken mi tuttun,
Gördün güzelleri beni unuttun,
Sılaya gelmeye yemin mi ettin.
Gayri dayanacak özüm kalmadı,
Mektuba yazacak sözüm kalmadı.
Ninni
*Çocukları uyutmak amacıyla söylenen, kendine özgü bir ezgisi olan şiirlerdir.Çoğunlukla tek dörtlükten oluşur. Divanı Lügatit Türk’te “balubalu” olarak isimlendirilmiştir.
Uzaktan ses duyulmaz
Taş sert ise oyulmaz
Her şeye doyulur da
Benim yavruma doyulmaz
Ağıt
*Ölen kişinin arkasından söylenen, onun ölümünden duyulan acıyı anlatan şiirlerdir. Sel, deprem gibi afetlerle ilgili söylenen ağıtlar da vardır.Genellikle hecenin 7’li 8’li kalıplarıyla söylenir.
İlkbaharda her çiçekler bezeri,
Sonbaharda döker yaprak gazeli,
Kardeşim şehit olmuş nerde mezarı?
Felek beni taşa çaldı neyleyim.
Felek sille vurdu ben oldum sersem,
İyi olmaz dediler her kime sorsam,
Varsamda hekime muayene olsam,
İyi olmadık derdi hekim neylesin.
fulyahoca.com
Âşık Edebiyatı Nazım Biçimleri
Koşma
*Halk edebiyatının en yaygın nazım biçimidir.
*Genellikle hece ölçüsünün 11’li kalıbıyla, 3-5 dörtlük arasında söylenir.
*Koşmalar konularına göre ve yapılarına göre çeşitlerine ayrılır.
Güzelleme
Övgü amaçlı yazılan şiirlerdir. Genellikle sevgilinin güzelliği anlatılır. Başka birini ya da doğayı öven güzellemeler de vardır.
Nasıl vasfedeyim güzelim seni
Rumeli Bosna’yı değer gözlerin
Dünyaya gelmemiş eşin akranın
İzmir’i Konya’yı değer gözlerin
Kimsede görmedim sendeki nazı
Tunus Tırablus Mısır Hicaz’ı
Kars’ı Kağızman’ı Acem Şiraz’ı
Girid’i Yanya’yı değer gözlerin
Koçaklama
Konusu kahramanlık, yiğitlik, savaş olan koşmalardır.
Dadaloğlu ve Köroğlu en çok koçaklama söyleyen şairlerdir.
Benden selam olsun Bolu Beyi’ne
Çıkıp şu dağlara yaslanmalıdır
Ok gıcırtısından kalkan sesinden
Dağlar seda verip seslenmelidir
Düşman geldi tabur tabur dizildi
Alnımıza kara yazı yazıldı
Tüfek icad oldu mertlik bozuldu
Eğri kılıç kında paslanmalıdır
Taşlama
Bir kişinin, bir yerin, bir topluluğun kusurlarını söyleyen, toplumun bozuk yönlerini eleştiren şiirlerdir.
Bir odası vardır gayet küçücek
Kendi aklı sıra keyf yetirecek
Bir çanağı yoktur ayran içecek
Kahveyi bulunca fincan beğenmez
Seyranî söyledi bu doğru sözü
Haddeden çekilmiş doğrudur özü
Şehre gelin gitse bir köylü kızı
Lal ü güher ister mercan beğenmez
Ağıt
Koşma tarzında ve söyleyeni bilinen ağıtlar da vardır.
Yetim kalmış idin emzik tavında
Gamınla kardeştin gençlik çağında
Bir gül yeşertmedi vuslat bağında
Gönül yaraların hep berat götür
De ki Kadir Mevlâm bize ilişme
Dünyada sızıyan çıbanı deşme
Celâli Baba’dan sorma, söyleşme
Bu dertli çobandan bir selam götür
Düz Koşma
*11’li hece öçüsüyle söylenir.
*Kafiye düzeni
xaxa bbba ccca …
abab cccb dddb …
şekillerindedir.
Daha senden gayrı aşık mı yoktur
Nedir bu telaşın hay deli gönül
Hele bir düşünsen fani dünyayı
Neler geldi geçti say deli gönül
Baktım iki kişi mezar eşiyor
Gam kasavet dalgalanıp aşıyor
Çok yaşayan yüze kadar yaşıyor
Topraklar başına vay deli gönül
Musammat Koşma
Her mısrası iki bölümden oluşan ve bu bölümleri aynı kafiyeyi taşıyan koşmalardır.
Yesari bu kare düştü ne çare
Eyledi avare ol kaşı kare
Alem aşikare derdime çare
Sarınca o yare merhemcesine
Yedekli Koşma
Doğu Anadolu ve Azeri sahasındaki saz şairlerinin kullandıkları bir şekildir.
Koşma-Mani:Koşma beyitlerinin arasına aynı kafiyede bir mani kıtası ya da yedi heceli kıtalar getirilir.
Yedekli Beşli Koşma: 8’li hece ölçüsüyle yazılır. İlk bend 5, ikinci ve yedek sayılan bend 4 dizelidir.
Hâb-ı nazda yatar iken uyandım
Bir bâde verdiler nûş edip kandım
İçtim bâdeyi kandım
Ab-ı hayattır sandım
Ben bir ateşe yandım
Aşkın atına bindim
Yeri göğü dolandım
Bu yerde de avlandım
Seni buldum bir çobana efendim
Kudret kanadımı çalsam el kınar
Ayaklı Koşma
Koşmanın ilk dörtlüğünün ikinci ve dördüncü, diğer dörtlüklerinin de sadece dördüncü dizelerine beş heceli ziyade eklemekle oluşan koşmaya denir.
Ayaklı koşmalar genellikle musammat koşma biçiminde yazıldığından musammat ayaklı koşma, musammat müstezad koşma da denir.
Ey benim cânânım can içre canım
Şûh nev-civânım olma bî-vefa
rahm eyle bana
Ben sana kurbanım gel kes gerdanım
Dök yerlere kanım tek ol aşina
olma bî-vefa
Zincirleme (Zincir-bend) Koşma
Bentlerinin dördüncü dizesinin uyaklı sözcüğü, bir sonraki dörtlüğün ilk dizesinin başında yinelenen koşmalardır.
O ki yaratıldık turab-ı Tûr’dan
Perverdigâr Hak Subhan’ı biliriz
Turabın aslını yarattın nurdan
Nurdan evvel bir mekânı biliriz
Mekanda var iken nice bin şeher
Anı ziynet kıldı murg-u meher
Günde yetmiş kere eyledi teher
Ekl ettiği rızk u nânı biliriz
Rısk-u nâne visâl eyledi Hûdan
Yoktan var edildi o zaman Âdem
Cinandan cihana bassan da kadem
Anı nisbet dü cihanı biliriz
Zincirbent Ayaklı Koşma
Ziyadeler, zincirleme tipindeki koşmalara eklenirse bu tip koşmalara zincirbent ayaklı koşma adı verilir.
Gani Mevlâm düştüm aşkın oduna,
Aşk oduna düştüm, ciğerim kebâb,
Söyündürmez âb
Âb akıyor benim iki gözümden
Mir’atî Gözümden akan yaş hep olur şarâb,
Kerem et yâ Rab
Koşma-Şarkı
Dördüncü dizesi, her dötlüğün sonunda nakarat olarak tekrarlanan koşmalardır.
İki dilber gördüm güller içinde
İkisi de nazlı; cana uygundur
İsmini gizlerim diller içinde
Biri nazlı kuğu, biri toygundur.
Kaçan bir naz ile eylese reftâr
Kemend-i zülfünü eyleyip etvâr
Şehr-i melâhatle ol şîrin- güftâr
Biri nazlı kuğu, biri toygundur
Müracaa (Dedim-Dedi’li)Koşma
Aşık ve sevgilinin “dedim dedi” ifadesine bağlı olarak, karşılıklı söyleşmeleridir.
Dedim kalem nedir dedi kaşımdır
Dedim inci nedir dedi dişimdir
Dedim on beş nedir dedi yaşımdır
Dedim on altıdır dedi ki yok yok
Tecnis Koşma
Bütün kafiyeleri cinaslı olan koşmalardır.
Destan
Birkaç dörtlükten yüzden fazla dörtlüğe kadar yazılabilir. 11’li hece ölçüsüyle yazılır.
Savaş, deprem,yangın, eşkıyalar, tanınmış kişiler konuları olabilir
Semai
Hece ve aruz ölçüsüyle söylenir.Kendine özgü ezgileri vardır. 8’li hece ölçüsüyle söylenir. Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır. Gurbet,aşk, doğa, özlem, ayrılık gibi konular işlenir. Az sözle yoğun bir anlam sağlamak gerektiği için zor bir nazım biçimidir.
Gönül gurbet ele varma
Ya gelinir ya gelinmez
Her dilbere meyil verme
Ya sevilir ya sevilmez
Yürüktür bizim atımız
Yardan atlattı zatımız
Gurbet elde kıymatımız
Ya bilinir ya bilinmez
Varsağı
Yiğitçe bir söyleyişi vardır.Adını Güney Doğu Anadolu’da yaşayan Varsak Türkmenlerinden almıştır.”Be hey, bre, hey gidi, aman hey” gibi ünlemler kullanılır. 8’li heceyle söylenir.
Bre ağalar bre beğler
Ölmeden bir den sürelim
Gözümüzde kara toprak
Dolmadan bir dem sürelim
Aman hey Allahım aman
Ne aman bilir ne zaman
Üstümüzde çayır çimen
Bilmeden bir dem sürelim
TEKKE EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ
İLAHİ
Allah sevgisini anlatmak, Allah’ı övmek ve ona dua etmek için yazılan şiirlerdir. Tarikatlara göre farklı isimler alır.
Mevlevilerde ayin, Bektaşilerde nefes, Gülşenilerde tapuğ, Halvetilerde durak, Aleviler deme, diğer tarikat mensupları da cumhur veya ilahi demişlerdir.
Şathiye
Allah ile şakalı bir eda ile konuşur gibi yazılan şiirlerdir. Genellikle Bektaşi şairleri tarafından hecenin 11’li, 8,’li, 14’lü kalıplarıyla söylenmiştir.
Nefes
Alevi ve Bektaşi şairleri tarafından cem toplantılarında söylenen şiirlerdir. Tasavvuf konusunu işlerler. 7’li , 8’li,11’li hece ile söylenir.
Nutuk
Tarikata yeni giren dervişlere, tarikat adabını, derecelerini öğretmek için söylediği şiirlerdir.
Devriye
Dini-tasavvufi edebiyatta “devir” nazariyesini anlatan şiirlerdir.
