DİVAN EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ
Beyitlerle kurulan nazım biçimleri:
Gazel
*Divan şiirinin en yaygın nazım biçimidir.
*Beyit sayısı 5-15 arasındadır. Beyit sayısı 15’i geçen gazellere gazel-i mutavvel denir. Ahmedi ve Nesimi’nin uzun gazelleri vardır.
*Gazelin ilk beyti kendi arasında kafiyeli olur, buna musarra ya da mukaffa beyit denir.,
*İlk beytine matla, son beytine makta denir.
*Matladan sonra gelen beyte hüsn-i matla, maktadan önce gelen beyte hüsn-i makta denir.
*Şairlerin şiirlerde kullandıkları takma ada mahlas denir.
*Gazelin en güzel beytine şah beyit ya da beytü’l gazel denir.
Yek-ahenk gazel, beyitleri arasında konu bütünlüğü olan gazellerdir.
Yek-avaz gazel, bütün beyitleri aynı güzellikte olan gazellerdir.
Musammat gazel, dize ortalarında iç kafiye bulunan gazellerdir.
Müşterek gazel, iki şairin birlikte yazdıkları gazellerdir.
Müraca’a gazel, dedim-dedi biçiminde yazılan gazellerdir.
Âşıkâne gazel, aşk konusunu işleyen gazellerdir. Aşkın verdiği acı ya da mutluluk anlatılır. Bu gazelin temsilcisi Fuzuli’dir.
Rindâne gazel;içkiyi, içki zevkini, hayata karşı umursamazlığı, yaşamaktan zevk almayı anlatan gazellerdir. Rindane gazelin en başarılı şairi Baki’dir.
Şuhâne gazel,kadını ve aşkı konu alan, zarif ve çapkın bir anlatımla söylenmiş gazellerdir. Nedim şuhane gazelleriyle tanınır, bu tür gazellere Nedimane tarz gazel de denir.
Hâkimane (hikemî) gazel, didaktik konuları işler. Ahlaki öğütler veren, özdeyiş niteliğindeki sözlerin ağır bastığı gazellerdir. Bu tarzda Nâbî ünlüdür, Nâbîyane gazel de denir.
Sofiyâne gazel,din ve tasavvuf konularını işleyen gazellerdir.
Kaside
*Belli bir amaç için yazılmış şiirlerdir. Özellikle din ve devlet büyüklerini övmek için yazılır.
- Beyit sayısı 33-99 arasında değişir.
- *Gazeldeki gibi aa/ba/ca/da…
- şeklinde kafiyelenir.
- *ilk beytine matla, son beytine makta, en güzel beytine şah beyit ya da beytü’l kasid, şairin mahlasının geçtiği beyte taç beyit denir.
- *Beyitlerinde iç kafiye bulunan kasidelere musammat kaside adı verilir.
Kasidenin Bölümleri:
Nesib – Teşbib : Kasidenin giriş bölümüdür. Genellikle 15-20 beyitten oluşur. Bu bölümde asıl konuyla ilgisi olmayan kış, yaz, aşk, bahar, bayram gibi konulardan söz edilir. Aşkla ilgili duydular anlatılırsa nesib; diğer konular (bahar, tabiat, bayram vb. ) işlenmişse teşbib adını alır.
Girizgâh: Nesib bölümünden methiyeye geçerken söylenen beyitlerdir. Şair bu bölümde asıl konuya geçeceğini haber verir.
Methiye: Kasidenin sunulduğu kişinin övüldüğü ve asıl konunun işlendiği bölümdür.
Tegazzül: Şair bu bölümde aşk ve eğlence duygularını dile getirir, gazel söyler. Nesib ile methiye arasında ya da methiye ile fahriye arasında yer alır. Her kasidede bulunmaz.
Fahriye: Şairin kendisini ve sanatını övdüğü bölümdür. Beyit sayısı değişkendir. Şair kendisini överken şiir yeteneğini de gösterir.
Dua: Kasidenin son bölümüdür. Birkaç beyitten oluşur. Kasidenin sunulduğu kişiye dua edilen bölümdür. Aynı zamanda Allah’a şükredilir, Allah’ın övülen kişiye uzun ömür vermesi dilenir.
Konularına Göre Kasideler
Medhiye bölümüne göre,
Tevhit, Allah’ın yüceliğini ve birliğini konu alan kasideler
Münacat, Allah’a yakarışta bulunan kasideler
Naat, Hz. Muhammet ve onun dört halifesini öven kasideler
Mersiye, ölüm konusunu işleyen kasideler
Hicviye, birini yermek için yazılan kasideler
Nesib-teşbib bölümüne göre,
Bahariye,baharı anlatan kasideler
Şitaiye, kış mevsimini anlatan kasideler
Hazaniye, sonbaharı anlatan kasideler
Temmuziye, yaz mevsimini anlatan kasideler
Sûriye,düğünleri anlatan kasideler
Nevruziye, nevruzu anlatan kasideler
Rahşiye, atların anlatıldığı ve övüldüğü kasideler
Dariye, devlet büyüklerinin yaptırdıkları köşkleri anlatan kasideler
Cülusiye, padişahın tahta çıkışını anlatan kasideler
Bayramiye , bayramları anlatan kasideler
Mesnevi
*İki beyitten binlerce beyte kadar uzayabilir.
*Her beyti kendi arasında kafiyelidir. Kafiye düzeni aa/bb/cc/dd… biçimindedir.
*Konu bütünlüğü vardır.
*Konularına göre,dini-tasavvufi mesneviler, ahlaki ve didaktik mesneviler, sosyal konulu mesneviler, savaş konulu mesneviler, aşk ve macera mesnevileri olarak ayrılır.
*Mesnevilerde olaylar abartılarak anlatılır. Gerçek dışı, masalsı varlıklar da kullanılır.
*Başkahramanlar şehzadeler ve padişah kızlarıdır.
*Olayların geçtiği zaman belli değildir.
*Mekanlar değişkendir. Genellikle saraylar, şehirler ya da hayali mekanlardır.
*Düş görme, resimde görüp aşık olma,mektuplaşma, kılık değiştirme, çocuğu olmayan padişah gibi motifler kullanılmıştır.
*Aruzun kısa kalıplarıyla yazılır.
Dibâce: Mesnevinin ön sözüdür. Manzum veya mensur olabilir.
Tevhid: Allah’ın birliği ve bütünlüğü anlatılır.
Münacaat: Allah’a yalvarış ve yakarışlarda bulunulur.
Naat: Hz. Muhammed övülür.
Miraciye: Miraç olayı anlatılır.
Medh-i Çehar-yâr-i Güzîn: Genellikle dört halife övülür. Dört halife dışında devrin büyükleri de övülebilir.
Medhiye: Yapıtın sunulacağı kişiye övgüler bulunur.
Sebeb-i Telif: Mesnevinin yazılış nedeni belirtilir.
Âğâz-ı Dâstan: Mesnevinin asıl konusunun bulunduğu bölümdür.
Hatime: Mesnevinin bittiğini belirten bölümdür.
*Hamse: Aynı şairin yazdığı beş mesneviye hamse denir.
Kıt’a
*Beyit sayısı 2-12 arasındadır.
*İki beyitten fazla olanlara kıta-i kebire (büyük kıta) denmiştir.
*Genellikle mahlas kullanılmaz.
*Kafiye düzeni aa/cb şeklindedir. ab/ab şeklinde olanlar da vardır.
*Aruzun her kalıbıyla yazılabilir.
*Mısraların arasında anlam bütünlüğü bulunur.
*Felsefi, tasavvuf, yergi, övgü, hayat görüşü, bir olayın tarihi gibi konular işlenir.
*Kıta nazım biçimiyle muamma, tarih, lügaz ve hicviye yazılır.
Müstezat
*Bir uzun kısa dize ile kurulu beyitlerle yazılan nazım biçimidir. Bir gazelin her dizesine bir kısa dize eklenerek oluşturulur.
*Kısa dizelere ziyade denir.
*Uzun ve kısa dizeler arasında anlam bütünlüğü vardır, ziyadeler okunmasa da anlam bütünlüğü bozulmamalıdır.
*Aruzun tek bir kalıbıyla yazılır.
Bentlerle kurulan nazım biçimleri:
Rubai
*Dört dizelik tek bentten oluşan bir nazım biçimidir.
*Kendine özgü kalıpları vardır, her bir dizesi farklı bir kalıpla yazılabilir.
*Az sözle derin anlamlar ifade eder.
*Hayat felsefesi, dünya görüşü, tasavvuf, aşk , ölüm gibi konular işlenir.
*Uyak düzeni aaxa biçimindedir.
*İlk iki dize hazırlık niteliğinde olup, asıl söylenmek istenen son iki dizededir..
*Genellikle mahlas kullanılmaz.
Tuyuğ
*Divan şiirine Türklerin kazandırdığı bir nazım biçimidir.
*Dört dizelik tek bentten oluşur.
*Konu, mısra sayısı, uyak örgüsü olarak rubaiye benzer.
*Rubaiden farkı aruzun 11 heceye denk gelen “fâilâtün/ fâilâtün/ fâilâtün/ fâilün” kalıbıyla yazılmasıdır. Rubai ise 24 çeşit kalıpla yazılabilir.
*Halk edebiyatındaki maninin divan edebiyatına yansımış biçimidir.
*Manilerde olduğu gibi uyakları genellikle cinaslı olur.
*Genellikle mahlas kullanılmaz.
*Tuyuğ nazım şeklini ilk kullanan şair Kadı Burhaneddin’dir.
Şarkı
*Türklerin divan şiirine kazandırdığı bir nazım şeklidir.
*Bestelenmek için yazılır.
*Yalın bir dili vardır.
*Aşk, sevgili, güzellik, ayrılık, içki, eğlence konularını işler.
*Dörder dizelik bentlerden oluşur, bent sayısı 3-5 arasındadır.
*Uyak düzeni
aaaa/bbba/ccca… şeklindedir.
*Bazı şarkılarda ilk bendin ikinci ve dördüncü dizesi diğer bentlerin son dizesi olarak tekrarlanır. Buna nakarat denir.
*Şarkıların miyan adı verilen bentlerin üçüncü dizesi, anlam bakımından güçlü ve dokunaklı olur.
Murabba
*Dörder dizelik bentlerden oluşur, bent sayısı 3-7 arasındadır.
*Uyak düzeni
aaaa/bbba/ccca… şeklindedir.
*Din,ahlak, öğreticilik, aşk, övgü, yergi, ölüm konuları işlenir.
*Dili ağırdır.
*Son dizeleri sadece kafiye ile bağlıysa murabba-ı müzdeviç, son mısraları aynen tekrarlanırsa murabba-ı mütekerrir adını alır.
Terkib-i Bent
*Aynı vezinde 8-20 dizelik bentlerin birleştirilmesiyle oluşur.
*Genellikle 5-7 bent olarak yazılır.
*Bentlere terkib-hane , birleştiren beyitlere vasıta ya da bendiye denir.
*Kafiye düzeni,
aa/xa/xa…..bb
cc/xc/xc/…dd…
*Vasıta beyti her bendin sonunda değişir. Şairin mahlası son terkibhanede söylenir.
*Her konTerci-i Bent
*Terkib-i bendden farkı vasıta beytinin her bendin sonunda aynen tekrarlanmasıdır.
Üç Dizelik Bentler
Müselles:Her üç mısradan oluşur.
Dört Dizelik Bentler
Terbi:Bir gazelin beyitlerinin önüne başka bir şair tarafından aynı konu,ölçü ve uyakta ikişer dize eklenerek oluşur.
Beş Dizelik Bentler
Muhammes:Aynı ölçüde beş dizelik bentlerden oluşur.
Tahmis:Bir gazelin beyitlerinin önüne başka bir şair tarafından aynı konu,ölçü ve uyakta üç dize eklenerek oluşur.
Taştir:Bir gazelin beyitlerinin arasına başka bir şair tarafından aynı konu,ölçü ve uyakta üç dize eklenerek oluşur.
Altı Dizelik Bentler
Müseddes:Aynı ölçüde altışar dizelik bentlerden oluşur.
Tesdis:Bir gazelin beyitlerinin önüne başka bir şair tarafından aynı konu,ölçü ve uyakta dört dize eklenerek oluşur.
Yedi Dizelik Bentler
Müsebba:Aynı ölçüde yedi dizelik bentlerden oluşur.
Tesbi:Bir gazelin beyitlerinin önüne başka bir şair tarafından aynı konu,ölçü ve uyakta beş dize eklenerek oluşur.
