Orhun (Göktürk) Türkçesi Grameri
Orhun Türkçesi Ses Özellikleri
- a,e,ı,i,o,ö,u,ü olmak üzere 8 ünlü harf vardır.
- Artlık-önlük uyumu (büyük ünlü uyumu) vardır.
- Düzlük-yuvarlaklık (küçük ünlü uyumu) tam olarak yoktur.
- Düzlük-yuvarlaklık uyumuna aykırılık teşkil eden ekler:
- Belirli geçmiş zaman 3. şahıs: -tı
bol-tı (oldu) kör-ti (gördü)
- Belirsiz geçmiş zaman eki : -mış
bol-mış (olmuş) kör-miş (görmüş) tut-mış
- Tamlayan durum eki: -ıŋ, -nıŋ
bodun-ıŋ (halkının)
- Emir kipi 3. şahıs: -zun
bolma-zun kalma-zun
- Yön gösterme eki: -garu
il-gerü (doğuya doğru) yış-garu (ormana doğru)
- 3. tekil şahıs iyelik eki:
törü-si (töresi) sü-si (askeri)
- Yuvarlak ünlü bulunan sıfat-fiiler:
ay-guçı (sözcü) ille-dük il (devletleştirilmiş ülke)
- Yuvarlak ünlü bulunan zarf-fiil:
yi-yü (yiyerek) eşid-ü (işiterek)
5.e-i nöbetleşmesi vardır.
ben – bini sen – sini erser- irser (ise)
6.Aslî ünlü uzunlukları korunmuştur: aaç, aat (ad), buuka (boğa) vb. Bu durum, normalde söz başında yazılmayan ünlülerin özellikle yazılmasından anlaşılır.
7.Orhun Türkçesinin ünsüzleri şunlardır: b,ç,d,g,ġ,k,ḳ,m,n,ŋ,ń,p,r,s,ş,t,y,z.
8. Orhun Türkçesinde olmayan harfler şunlardır: c,f,ğ,h,j,v
9.Ünsüzlerin tamamı söz içi ve söz sonunda bulunabilir ama söz başında sadece bazı ünsüzler bulunabilir. Kelime başında bulunabilen ünsüzler: b,ç,k,ḳ,s,t,y.
Bu durumun istisnaları şunlardır:
- gu/gü (soru edatı)
- neŋ (şey)
- lagzın (domuz, Çinceden)
- purum (Roma)
- ne, neke (niye)
- mag (övgü)
- men (ben)
- şad (şehzadelik ünvanı)
- şadapıt (Şad’a bağlı)
10.Kelime başı k sesi korunur.
- kök (gök)
- köŋül (gönül)
11.Kelime başı t sesi korunur.
- teg- (değ)
- tag (dağ)
12.Sözcük içinde ve sonunda kullanılan b sesleri korunur.
- eb (ev)
- ebir- (evir-)
13.Sözcük başındaki b sesi, Türkiye Türkçesinde v sesi ile karşılanır.
- bar- (var-)
- bar (var)
- ber- (ver-)
14.Çok heceli sözcüklerin sonunda kullanılan g sesi korunur.
- sarıg (sarı)
- katıg (katı)
15.Söz içi ve söz sonu d sesi korunur.
- adak (ayak)
- adgır (aygır)
16.İki veya daha fazla heceli sözcüklerde hece başı olarak bulunan g sesi korunur.
- kazgan- (kazan-)
- ilgerü (ileri)
- ölgeli (öleli)
17.Eşitlik eki hep ç sesiyle yapılır.
- ot-ça (ateş gibi)
18.Yönelme eki hep k’lidir.
- balık-ka
19.Yön gösterme eki hep g’lidir.
- il-gerü
20. ŋ-g nöbetleşmesi vardır.
- bardıŋız – bardıgız
- ölsikiŋ – ölsikig
Orhun Türkçesi Biçim Bilgisi
YAPIM EKLERİ
1.İsimden İsim Yapım Ekleri
- çı bedizçi (ressam) tamgaçı (mühürdar)
- lıg başlıg (başlı) tonlug (elbiseli)
- sız ögsüz (annesiz) aşsız (aşsız, fakir)
- lık özlük (kişiye ait) eşilik (eş olmaya layık)
- ıl yaşıl (yeşil) kızıl (kırmızı)
- dın kurıdın (batıda) öndün (önde)
- ıç begiçim (beyciğim) ataçım (babacığım)
- gu edgü (iyi)
- kına azkına (azıcık)
2.İsimden Fiil Yapım Ekleri
- a yaşa-
- la süle-
- ad buŋad- (bunalmak)
- dı udı- (uyumak)
- ık tag- (dağa çıkmak)
- sıra ilsire- (devletsiz bırakmak)
- gar içger- (bağımlı kılmak)
- ka yarlıgka (emretmek)
3.Fiilden İsim Yapım Ekleri
- ıg bilig (bilgi) kışlag (kış geçirilecek yer)
- guçı ayguçı (sözcü)
- ga bilge (akıllı)
- ım kedim (giyim)
- ış üküş (çok) ilteriş (derleyen, toplayan)
- ınç bulganç (karışıklık) ötünç (rica)
- uk buyuruk (emir)
4.Fiilden Fiil Yapım Ekleri
- d (bugün y şeklindedir) tod- (doymak) kod- (koymak)
- ıl adırıl- (ayrılmak) tiril- (canlanmak)
- n alkın- (tükenmek) kubran- (toplanmak)
- ş ögleş- (danışmak)
- ıt agıt- (çıkarmak) akıt- (akın etmek)
- gur odgur- (uyandırmak) tirgür- (diriltmek)
- tur bintür- (bindirmek) kontur- (kondurmak)
- tız altız- (aldırmak)
- ur kelür- (getirmek)
- ız tutuz- (tutturmak)
İSİM ÇEKİM EKLERİ
1- Çokluk Ekleri
- lar (insan ve akrabalık isimlerinde) begler ögler (anneler)
- an oğulan (oğullar) eren (erler)
- gun (topluluk isimleri yapmak için) iniygün (erkek kardeşler)
- t yılpagut (yiğitler) oğulıt (oğullar)
2- İyelik Ekleri
- 1. tekil ım özüm(kendim) kaganım (hakanım)
- 2. tekil ın, ıg kaŋıŋ (baban) edgüg (kazancın)
- 3. tekil sı agısı (hediyesi) sabı (sözü)
- 1. çoğul ımız eçimiz (amcamız) ilimiz (ülkemiz)
- 2. çoğul ınız taygununuz (oğullarınız)
- 3. çoğul sı ogulıtı (oğulları)
3-Durum (Hal) Ekleri
| Ekler | İsimleri |
| ın, nın | ilgi, tamlayan, genitif (kimin) |
| g, ın, nı | belirtme, yükleme, akuzatif (kimi) |
| ka, na, a | yönelme, yaklaşma, datif (kime) |
| da | bulunma,kalma,lokatif (kimde) |
| da | ayrılma, çıkma, ablatif (kimden) |
| ça | eşitlik, görelik, ekvatif (kimce) |
| ın | araç,vasıta,istrümental (kimle) |
| garu, naru, ra | yön gösterme, direktif |
ZAMİRLER
1- Kişi Zamirleri
1.tekil men/ben
2.tekil sen
3.tekil ol
1.çoğul biz
2.çoğul siz
2-İşaret Zamirleri
iki işaret zamiri vardır: bu, ol.
| BU | belirtme durumu: bunı (bunu)
bulunma durumu: bunta (bunda,bundan) |
| OL | belirtme durumu: anı (onu)
yönelme durumu: aŋar (ona) çıkma durumu: anta (onda,ondan) yön gösterme: aŋaru (ona doğru) vasıta durumu:anıŋ (onun ile) |
3-Dönüşlülük Zamiri: öz , kentü
ZARFLAR
1-Yer Zarfları
- a, dın ,garu, ra, ru, da eklerini alır.
üze (üste)
yırıya (kuzeye)
kurıya (batıda)
biriye (güneye)
öŋdün (doğuda)
öŋre (ileride, doğuda)
kisre (batıda)
içre (içeri)
taşra (dışarı)
kurıgaru (batıya doğru),
yok(k)laru (yukarı doğru)
yıtıgaru (kuzeye doğru)
kirü (geriye doğru)
kırıdın (batıya)
anta (orada)
bunta (burada)
2-Zaman Zarfları
- kün (gün)
- küntüz (gündüz)
- tün (gece)
- amtı (şimdi)
3-Tarz Zarfları
- ça, dı, ın eklerini alır.
ança (öylece)
edgüti (iyice)
katıgdı (sıkıca)
yegdi (daha iyi)
yagagın (yayan)
4-Miktar Zarfları
- üküş (çok)
- bunça (bu kadar, bunca)
- sansız (sayısız)
- neŋ (hiç)
- ança (o kadar)
- kalısız (eksiksiz, çok)
- nençe (nice)
- kergeksiz (gereğinden fazla)
- kiçig (küçük)
- kop (hep)
EDATLAR
- ara (arasında)
- birle (ile)
- kudı (boyunca)
- tapa (-e doğru)
- teg (gibi)
- üçün (için)
- tegi (-e kadar)
BAĞLAÇLAR
- azu (veya, yahut)
- takı ( ve, dahi)
- ulayu (ve)
- yeme ( ve, dahi)
SAYILAR
- bir
- eki, iki
- üç
- tört
- biş
- altı
- yiti
- sekiz
- tokuz
- on
20. yigirmi
30. otuz
40. kırk
50. elig
60. altı on
70. yitmiş
80. sekiz on
90. tokuz on
500 biş yüz
1000 biŋ
10.000 tümen
30.000 üç tümen
18.000 bir tümen artukı sekiz biŋ
*30’dan küçük sayıların yazımı
14 tört yigirmi
26 altı otuz
*30’dan büyük sayıların yazımı
34 otuz artukı tört
56 elig artukı altı
***birinci – eŋ ilki
ikinci – ekin, ekinti
***birinci ve ikinci dışındaki sayılar için “nç” kullanılır.
üçünç,törtünç,bişinç,onunç
FİİLLER
FİİL ÇEKİMİ
A) Belirtili Geçmiş Zaman: -dı
bar-dı-m
bar-dı-n / bar-dı-g
bar-dı
bar-dı-mız
bar-dı-ŋız
bar-dı
B) Belirsiz Geçmiş Zaman: -mış
*Yazıtlarda sadece üçüncü tekil şahışla çekimlenmiştir.
sökür-miş (çöktürmüş)
*Olumsuzu -maduk biçimindedir: kılınmaduk erinç (yaratılmamış şüphesiz)
C) Geniş Zaman ve Şimdiki Zaman : -r
bir-ür men
bir-ür sen
bir-ür
bir-ür biz
bir-ür siz
bir-ür
Olumsuzu: -maz ömez sen (düşünmezsin)
D) Gelecek Zaman: -daçı , -çı, -sık
*bol-taçı-men (olacağım)
bol-taçı-sen
bol-taçı
bol-taçı-biz
bol-taçı-siz
bol-taçı
*teg-me-çi-men (hücum etmeyeceğim)
*öl-sik-in
E) Emir Kipi
*Her şahısta başka ek kullanılır.
bar-ayın (gideyim)
bar-gıl (git)
bar-zun (gitsin)
bar-aralım (gidelim)
bar-ıŋ (gidin)
barzun (gitsinler)
Şahıs Ekleri
1-Zamir Menşeli Şahıs Ekleri
1. tekil kişi – men
2. tekil kişi – sen
3. tekil kişi – Ø
1. çoğul kişi – biz
2.çogul kişi – siz
3. çoğul kişi – Ø
2- İyelik Menşeli Şahıs Ekleri
1.tekil kişi – m
2. tekil kişi – ŋ, g
3. tekil kişi – Ø
1.çoğul kişi – mız
2. çoğul kişi – ŋız, gız
3.çoğul kişi – Ø
FİİLLERDE BİRLEŞİK ZAMAN
A) Geniş Zamanın Hikayesi:
fiil + r + er + di
kelürür ertim (getirirdim)
bilmez erti (bilmezdi)
B) Belirsiz Geçmiş Zamanın Hikayesi
fiil + mış + er + dı
barmış erti (gitmişti)
C) Gelecek Zamanın Hikayesi
fiil + daçı + er + dı
boldaçı erti (olacaktı)
D) Geniş Zamanın Rivayeti
fiil + r + er + mış
yorıyur ermiş (ilerliyormuş)
E) Belirsiz Geçmiş Zamanın Hikayesi
fiil + mış + er +mış
sokuşmış ermiş (karşılaşmışmış)
FİİLİMSİLER
1- Sıfat-Fiiller (Ortaç, Partisip)
- duk
barduk yir (varılmış yer)
- mış
kuladmuş bodun (kul olmuş millet)
- daçı
ölteçi bodun (ölecek olan millet)
- r, ar
körür közüm (gören gözüm)
- maz
bilmez kişi (bilmeyen kişi)
- ıgma
il berigme Teŋri (devlet veren Tanrı)
- sık
udısıkım (uyuyasım, uyuyacağım)
- gu
korıgu (muhafız)
- ayguçı
sözcü
2- Zarf-Fiiller (Ulaç, Bağ Fiil, Gerundium)
- a / u
ölü yitü (ölerek yiterek)
kanım döküti (kanımı dökerek)
- ıp
barıp (varıp)
- ıpan
tutupan ( tutarak)
sülepen ( asker sevk ederek)
- yın
Ötüken yerig konmış teyin (Ötüken yerine yerleşmiş diye)
- galı
kılıngalı (yaratılalı)
- sar
açsar (acıktığında)
- gınça
topulgınça (delininceye kadar)
- matı
olurmatı (oturmadan)
- ça
yol bolça (yok olunca)
Birleşik Fiiller
1-Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller
isim + yardımcı fiil
yok bol- (yok ol-)
kergek bol- (vefat etmek)
baz kıl- (bağımlı kılmak)
2- Tasviri Fiille Kurulan Birleşik Fiiller
fiil + zarf-fiil + tasviri fiil
tuta birmiş (düzenlenir)
uça barmış (vefat etmiş)
yatu kaltaçı (yatıp kalacak)
yitirü ıdmış (kaybedivermiş)
Kaynak: Talat Tekin, Orhun Yazıtları
Kaynak: Talat Tekin- Orhun Türkçesi Grameri
Çok teşekkürler.