Uygur Türkçesi Grameri
Uygur Türkçesinin Ses Özellikleri
- Özellikle ilk hecedeki ünlülerin yazımında birincil (asli) ünlü uzunlukları korunur. aat (isim) oot (ateş)
- Kelime başındaki t sesi korunur. tewe (deve) tirig (diri) tag (dağ),
- Kelime başındaki k sesi korunur. köŋül (gönül) kök (gök) kümüş (gümüş)
- Çok heceli kelimelerdeki g sesi korunur. başlıg (başlı) yalgan (yalan) küçlüg (güçlü)
- Kelime içindeki ve sonundaki d sesi korunur. adak (ayak) bod (boy) kıd (kıy)
- Göktürkçede kelime içindeki b sesi Uygurcada w sesine döner.
*tebe tewe (deve) yalbar- yalwar- (yalvar)
7.Uygurcada ŋ (nazal n) korunur. köŋül
8. bar , bar- , bir- kelimelerinde b sesi korunur.
9.bol- fiilinde b sesi korunur.
10.Kalınlık-incelik uyumu vardır.
11.Düzlük-yuvarlaklık uyumu tam değildir.
12.Göktürkçede ayrılmayan -ny ses grubu iki ana kola ayrılmıştır. -n yi Maniheist Uygurlar, -y yi Budist Uygurlar kullanmıştır.
13.y ağzında ayrılma hali eki için genellikle -dın, din eki kullanılırken, n ağzında Göktürkçede olduğu gibi da, de eki kullanılmıştır.
14.y ağzında ilgi hali eki, ünsüz seslerden sonra -nıng -ning -nung -nüng iken, n ağzında bazen ın, in biçiminde kullanılmıştır.
15.y ağzında görülen geçmiş zaman ekinin 2. tekil şahıs çekimi her zaman -ng sesiyle yapılırken, n ağzında -tıg eki de kullanılmıştır.
16.y ağzında -p zarf fiil eki kullanılırken, n ağzında -pan, -pen daha çok kullanılmıştır.
17.y ağzında gereklilik anlamı -guluk ekiyle sağlanırken, n ağzında -sıg eki kullanılmıştır.
18.n ağzında birinci heceden sonraki -ı ünlüsünün bazı durumlarda -a sesine dönüştüğü görülür. balık – balak
Uygur Türkçesinin Yapı Bilgisi
Hal Ekleri
- Bulunma Hali (lokatif) da, de, ta, te
- Çıkma Hali (ablatif) da, de, ta, te / dın, din, tın, tin
- İlgi Hali (genitif) ın, in / nın, nin
- Belirtme Hali (akkuzatif) g / n / nı
- Yönelme Hali (datif) ga,ge,ka,ke
- Yön Hali Eki (direktif) garu, gerü, karu, kerü / ra, re, ru, rü
- Araç Hali Eki (instrümental) n
- Eşitlik Hali Eki (ekvatif) ça, çe
Zaman Ekleri
Geniş Zaman,Şimdiki Zaman : r, ar, er, ır, ir,ur, ür
Belirli Geçmiş Zaman: dı, di, tı, ti / yuk, yük
Öğrenilen Geçmiş Zaman: -mış, miş
Gelecek Zaman: ga, ge / gay, gey
Şart Eki: sar, ser
Fiilimsiler
Zarf Fiiller
- a,e, ı,i,u,ü
udıyu (uyuyarak) basa (basıp)
- ıp, ip, up, üp
alıp kelip
- pan, pen
kelipen (gelerek) olurupan ( oturup)
- matı, meti, matın, metin
almatı (almadan) sakınmatı (düşünmeden)
- galı, geli, kalı, keli
algalı (almak için) körgeli (gördüğünden beri)
- -dukda, tukda, dükde, tükde
kılındukta (yaratıldığı zaman)
- ken
er-ken (iken)
Sıfat Fiiller
- -glı, gli
barıglı (giden) keligli (gelen)
- gma, gme
uduzugma (sevk eden)
- r, ar, er, ır, ir, ur, ür
- duk, dük, tuk, tük
ol bilmedükin üçün (o bilmediği için),
- mış miş
- -daçı, deçi, taçı,teçi
ölteçi bodun (ölecek millet)
- gu, gü, ku, kü
saklangu ol (saklanmak gerek)
Belgisiz Zamirler
- adın -başka
- adınagu- başkası
- alku- hep
- barça- bütün
- yumkı- hepsi
- kamag- hep
- kayu- hangi, bazı
- ulatu- diğer
- biregü- birisi
Edatlar
- apam-şayet
- artuk-fazla
- asra-altta
- aşnu-ilk, önce
- başlayu-başta
- berü-beri
- birle-ile
- içinte-içinde
- kesre-sonra
- tapa-e doğru
- sayu-her bir
- teg-gibi
- tegi-kadar
- ken-sonra
Bağlaçlar
- takı-dahi
- birle-ile
- ulatı-ve
- ulayu-ayrıca
- yana-ve
- yeme-ve
Zarflar
- taşgaru-dışarı
- örü-yukarı
- içdin-içeride
- utru-karşı
- kerü-geri
- amtı-şimdi
- amru-daima
- aşnu-önce
- erte-erken
- ür-geç
- basa-sonra
- edgü-iyi
- kalısız-eksiksiz
- tükel-tam
- yanala-tekrar
- inçi-şöyle
- ançakıya-azıcık
- azkına-azıcık
- ertingü-pek fazla
- üküş-çok
- köp-çok
- neke-niye
- neçök-nasıl
- kanca-nereye
Kaynak: Ahmet Caferoğlu- Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü
Hocam,arkadaşımın ödevi için kaynak belirtmesi gerekiyor.
rica etsem bilgilerin kaynağını öğrenebilir miyim ?
Talat Tekin- Orhun Türkçesi Grameri