Fiil, bir eylemi kip ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere denir.

*İsmi fiilden ayırmak için –mak ,-mek mastar ekini kullanırız. Bir kelimenin sonuna –mak ,-mek  ekini getirebiliyorsak o kelime fiildir. Getiremiyorsak o kelime isim soylu bir kelimedir.

*Geldi   (gelmek-fiildir) 

*Oturmuş  (oturmak-fiildir)

*kitap  (kitapmak – fiil değildir)

 

Fiiller, anlattıkları hareketin niteliğine göre değişik özellikler gösterir. Bunları üç grupta inceleyebiliriz:

Kılış Fiilleri

Eğer bir fiil geçişli ise (yani ‘neyi’, ‘kimi’ sorularını sorabiliyorsak) kılış fiilidir.

*kırmak ,atmak , dikmek, içmek, ezmek,delmek,yolmak,dizmek….

Görüldüğü gibi yukarıdaki fiillere ‘neyi kırmak?, neyi atmak…’sorularını yöneltebiliyoruz.

Öyleyse bu fiiller geçişlidir  ve geçişli olduğu için de kılış fiilidir.

Oluş Fiilleri

Fiil, öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi anlatıyorsa ve bir hareket bildirmiyorsa o fiil oluş fiilidir.

*sararmak, yaşlanmak, uzamak, paslanmak, büyümek, solmak, acıkmak…

Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller geçişli olmadığı için kılış fiili olamaz. Bir hareket olmadığı için ve eylem öznenin kendi isteği dışında gerçekleştiği için bu fiiller oluş fiilidir.

Durum Fiilleri

Fiil, öznenin kendi iradesinde yani kendi isteği ile gerçekleşiyorsa ve fiil bir hareket ifade ediyorsa o fiil durum fiilidir.

*Yürümek, oturmak, gitmek, çıkmak, ağlamak…

Görüldüğü gibi yukarıdaki fiiller, bir hareket bildirmektedir ve bu hareket kişinin kendi isteğiyle gerçekleşmektedir bu yüzden yukarıdaki fiiller durum fiilleridir.

Not:   Durum fiilleri de oluş fiilleri de geçişsiz fiillerdir.

 

FİİLDE KİP

Kipler, haber ve dilek kipleri olmak üzere ikiye ayrılır.

A-Haber Kipleri

Zaman eklerinin hepsine birden haber kipleri denir. Haber kipleri şunlardır:

1)Öğrenilen(duyulan) (miş’li) Geçmiş Zaman: Fiillere –miş ,-mış, -muş,-müş ekleri getirilerek sağlanır. Bu eylemler daha çok başkasından duyulma, aktarılma anlamı taşırlar.  Bazen de farkında olmadan yapılma bildirir.

*Evleri yanmış.(başkasından duyma)

*Seni sormuşlar. (başkasından duyma)

*Aaa ! Çorabım kaçmış. (sonradan farkına varma)

*Mutfakta elimi kesmişim. (sonradan farkında olma)

 

2)Görülen (di’li) Geçmiş Zaman:  Eylemlere “dı,di,du,dü,tı,ti,tu,tü” ekleri getirilerek yapılır. Anlatan kişi harekete tanık olmuştur, eylemi görmüştür.

*Evleri yandı.

*Hep birlikte geziye gittik.

*Sınavı kazanabileceğini söyledi.

*Beraber yürüdük bu sahillerde.

 

3)Şimdiki Zaman: Eyleme –yor eki getirilerek yapılır. Eylem ile anlatış aynı zamanda gerçekleşir.

*Ders çalışıyorum.

*Ne diyor?

*Çocuklar yine kavga ediyor.

Not: -makta,-mekte eki de fiile şimdiki zaman anlamı katar.

*Bir soğuk yatakta büzülmekteyim.

*Lütfen sessiz olun şu an ders çalışmaktayım.

 

4)Geniş Zaman: Eylemlere –r, -ar, -er ekleri getirilerek yapılır.

*Her sabah yürürüm.

*Bu yolun sonu nereye çıkar?

Not: Geniş zamanın olumsuzu –mez, -maz’dır. Ancak 1.tekil ve 1.çoğul çekimlerde –me ,-ma şeklini alır.

*Gelmezsiniz    ___ gelirsin           *gelmem____gelirim

 

5)Gelecek Zaman: Eylemlere –ecek , -acak eki getirilerek yapılır.

*Sana olan aşkımı haykıracağım.

*Mektuba yazacak sözüm kalmadı.

*Okuyacak da adam olacak.

 

B-Dilek Kipleri

Fiilin gerçekleşmesini ya da gerçekleşmemesini dilek,istek,gereklilik veya emir kavramları içerisinde veren kiplerdir. Bunlar haber kipleri gibi belirli bir zaman  anlamı taşımazlar.

1)Dilek-şart kipi: Fiillerin kök ya da gövdelerine –se ,-sa eki getirilerek yapılır. Dilek- şart kipi cümleye bazen ‘şart(koşul)’ anlamı katarken bazen de ‘dilek’ anlamı katar.

*Ah şu sınavı bir kazansam!

*Sana olan duygularımı açıkça bir söyleyebilsem!

*Çalışırsan kazanırsın.

*Yaramazlık yaparsan bir daha seni getirmem.

 

2)İstek kipi: Fiil kök ya da gövdelerine –e, -a, -ayım, -eyim, -alım, -elim getirilerek yapılır.

*Sana duyduklarımı anlatayım

*Seninle yine görüşelim.

*Bunu böyle bilesin.

 

3)Gereklilik Kipi: Fiil kök ya da gövdelerine –meli,-malı getirilerek oluşturulur.

*Bu deneme sınavında birinci olmalıyım.

*Bu sorunun bir çözüm yolu olmalı.

*Şimdiye eve varmış olmalı. (olasılık, ihtimal)

 

4)Emir Kipi: Eylemin gösterdiği hareketin emir biçiminde yapılması gerektiğini ifade eder.

*Söyle yanıma gelsin.(3.tekil kişi emir eki)

*Lütfen işlerinizi iyi yapınız. (2.çoğul kişi emir eki)

*Çeneni kapa. (2.tekil kişi emir eki)

*Beni beklesinler (3.çoğul kişi emir eki)

Not: Emir ekleri ile şahıs eklerini birbiri ile karıştırmamak gerekir. Şahıs ekleri hiçbir zaman fiilin üzerine direkt olarak gelmez; ancak bir kip ekinden sonra gelebilir. Emir ekleri ise fiilin üzerine direkt olarak gelir.

*Geliyorsun, gitmelisin (şahıs eki)

*Gelsin, gitsin (emir eki)

 

FİİLLERDE ANLAM (KİP, ZAMAN) KAYMASI

Fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri her zaman kendi anlamlarında kullanılmazlar. Bu ekler birbirlerinin yerlerine de geçebilir. İşte bir zaman kipi ya da bir dilek kipi başka bir kipin yerine kullanılmışsa burada bir zaman (anlam, kip) kayması var demektir.

*Derslerime her hafta düzenli olarak çalışıyorum. (çalışırım anlamında)

*Fatih, o yıllarda pek çok sefer yapar. (yapmış anlamında)

*Soruları sonra çözersiniz. (çözeceksiniz anlamında)

*Mektubu yarın alır. (alacak anlamında)

*Bütün bu soruları çözeceksin. (çöz anlamında)

*Eser Selçuklulardan kalma olacak. (olmalı anlamında)

*Sabahları, erken kalkmayı seviyorum. (severim anlamında)