SES BİLGİSİ

SES OLAYLARI

Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi)

Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle “c, d, g” başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler “ç, t, k” şeklinde değişerek sertleşir.

balık-cı          balıkçı

çiçek-ci         çiçekçi

sınıf-da         sınıfta

uçak-dan      uçaktan

gelmiş-di      gelmişti

1925’den      1925’ten

kebap-cı        kebapçı

Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

—Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür.

kitap – ı          kitabı

uçak – a          uçağa

kalp – i            kalbi

ahenk – i        ahengi

yaptık-ı           yaptığı

umut-u           umudu

ağaç-a            ağaca

dolap-ın        dolabın

**Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.

suç – u

süt-ü

top – u

at-ı

**Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.

Sinop’a

Burak’ın

Umut’un

Gaziantep’in

Bazı yabancı sözcüklerde ve bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.

    hukuk – u    edebiyat –ı      dikkat – i      evrak –ı     sıhhat – i

    yazıt –ı         yanıt –ı           özet – i         anıt -ın

Ses Düşmesi (Hece Düşmesi)

Ünlü Düşmesi

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlü  düşer.

kar(ı)n – ı                karnı

boy(u)n – u             boynu

keş(i)f – i                 keşfi

bur(u)n – u             burnu

zih(i)n – im            zihnim

gön(ü)l – üm         gönlüm

om(u)z-um            omzum

**İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz.

   burun buruna

   omuz omuza

   şehirden şehire

   gönülden gönüle

   **Bazı sözcüklerde ve özel adlarda düşme olmaz.

seçime

yapıtın

biçimi

Emir’in

Ufuk’a

Bulut’u

**Bazı sözcüklerde türetilirken ünlü düşmesi görülür.

    ay(ı)r –ım                  ayrım

    çev(i)r – il-                 çevril-

    iler(i) – le-                 ilerle-

    kok(u) – la-               kokla-

    oy(u)n – a –               oyna-

    uy(u) – ku                uyku

    yal(ı)-nız                   yalnız

    yan(ı)-lış                   yanlış

    yumurt(a)-la-          yumurtla-

    sarı(a)r-                    sarar-

    bes(i)-le-                   besle-

**İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.

sab(ı)r + etmek         sabretmek

kay(ı)t + olmak         kaydetmek

keş(i)f + etmek          keşfetmek

kay(ı)p+olmak         kaybolmak

**Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlü düşmesi görülür.

kay(ı)n + ana             kaynana

cuma + (e)rtesi         cumartesi

kahv(e) + altı             kahvaltı

n(e) + için                  niçin

sütl(ü) + aş                 sütlaç

Ünsüz Düşmesi      

Genellikle “k” ünsüzüyle biten bazı sözcükler “cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -cak, ” eki aldığında “k” ünsüzü düşer.

küçü(k) – cük                 küçücük

küçü(k) -l                         küçül-

mini(k) – cik                   minicik

alça(k) – çık                    alçacık

alça(k) -l                          alçak

yükse(k) -l                      yüksek

seyre(k) -l                       seyrel-

ufa(k) – l                       ufal-

Ses Türemesi

Ünlü Türemesi

“-cık, -cik” eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında ünlü türemesi görülür.

az – cık                azıcık

bir – cik             biricik

genç – cik          gencecik

dar – cık            daracık

**Bazı pekiştirilmiş sözcüklerde ünlü türemesi görülür.

    yap-yalnız                yapayalnız

    güp-gündüz              güpegündüz

    çep-çevre                   çepeçevre

Ünsüz Türemesi

Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür.

af + etmek               affetmek

his + etmek             hissetmek

zan + etmek            zannetmek

ret + etmek             reddetmek

hal + olmak            hallolmak

his – im                  hissim

hat – ınız              hattınız

hak – ım               hakkım

sır – ını                 sırrını

Ünlü Daralması

Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük “-yor” eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü “ı, i, u, ü” ye çevirerek daraltır.

bilm(e) – yor      bilmiyor

ist(e) – yor          istiyor

izl(e) – yor          izliyor

suçl(a) – yor       suçluyor

gözl(e) – yor       gözlüyor

anl(a)-yor            anlıyor

ağl(a)-yor             ağlıyor

sızl(a)-yor            sızlıyor

**Daralmanın kelimenin kökünde ya da gözdesinde olması gerekir. Aşağıdaki kelimelerde daralma yoktur. -yor eki sessiz harfle biten bir kelimeye eklendiğinde -ı,-i,-u,-ü harflerinden biri gelir. Bu daralma değildir.

geçiyor

bakıyor

atıyor

yanıyor

seziyor

yüzüyor

 

 **Türkçede “ye-, de-, ne” sözcüklerinin bazı kullanımlarında y  kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur.

ye – y – ecek     yiyecek

ye – y – in         yiyin

de – y – ecek     diyecek

ne – y – e          niye         

Ulama

Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere bağlanarak okunmasıdır.

Seni bulmaktan önce aramak isterim
Seni sevmekten önce anlamak isterim
Çiçekler açtı dokunduğun
Çimler büyüdü yürüdüğün
Ve güller katmer oldu güldüğün yerde

***Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.

Bekle dedi gitti
Ben beklemedim, o da gelmedi.

Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi

Dudak ünsüzlerinden “b”, kendinden önceki “n”yi “m”ye dönüştürür.

sakla(n)baç    saklambaç

dola(n)baç     dolambaç

te(n)bel          tembel

pe(n)be        pembe

a(n)bar       ambar

ka(n)bur     kambur

ca(n)baz     cambaz   

**Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz.

İstanbul                    binbaşı                     onbaşı

Safranbolu                sonbahar

     

Kaynaştırma Ünsüzleri (Koruyucu Ünsüzler)

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına “y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.

kedi – in                       kedinin

çanta – ı                       çantayı

yedi – er                      yedişer

pencere-e                    pencereye

masa-a                         masaya

baba-ı                          babası

İki-er                           ikişer

**beşer

altmışar

yetmişer